رسانه ها خودکشی را تیتر برجسته نکنند

مروری بر خودکشی نوجوانان محصل در یک سال تحصیلی نشان می‌دهد، سال تحصیلی ۹۵ با خودکشی ۱۸ دانش آموز به پایان رسید. ۱۵ دانش آموز قبل از سال ۹۵ و ۳ دانش آموز دیگر نیز همزمان با امتحانات پایان ترم به زندگی خود پایان دادند. بدین ترتیب در یک سال گذشته آمارهای تکان دهنده از خودکشـــــی ۱۸ دانش آموز در رسانه‌ها منتشر شد.

به گزارش رونامه ایران، علاوه بر این‌ها، ماجرای خودکشی مردی که از بالای پل میرداماد خود را حلق آویز کرد یا دختر جوانی که خود را از میان نرده‌های پل عابر در شرق تهران به پایین پرتاب کرد و پس از برخورد با اتوبوس جانش را از دست داد یا ماجرای خودکشی نافرجام مردی که پس از مراجعه به یکی از بیمارستان‌های غرب تهران بعد از آنکه از تهیه داروهایش مأیوس شد خودش را از بالای پله‌ها به پایین پرتاب کرد همه و همه نمونه هایی از اخبار خودکشی بودند که در چند وقت گذشته با تیترهای درشت در برخی رسانه‌ها و جراید منتشر شد.

هر چند آمار خودکشی‌ها هیچ وقت در کشور ما ثبت نمی‌شود اما نوع انتشار گزارش‌های خبری و بیان هیجان انگیز مسائل مرتبط با خودکشی در رسانه‌ها در سال‌های اخیر بحث انگیز بوده است. به باور روانپزشکان و جامعه شناسان و پژوهشگران علوم ارتباطات شواهد نشان می‌دهد انعکاس کنترل نشده و بدون لحاظ کردن ملاحظات کارشناسی برای پیشگیری از تبعات منفی در پوشش خبری موضوع خودکشی موجب افزایش میزان خودکشی‌ها می‌شود. به باور آنها، کسانی که بویژه در ملأ عام خودکشی می‌کنند عملکردشان پیام‌های نهانی در خود دارد که در جامعه موج ایجاد می‌کند و می‌تواند تبعات منفی هم در پی داشته باشد.

یکی از قدیمی ترین نمونه‌ها که انتشار موضوع خودکشی موجب افزایش میزان خودکشی شده است، مربوط به کتاب «رنج‌های ورتر جوان» اثر نویسنده آلمانی گوته بوده است که بعد از انتشار این رمان، آمار خودکشی مردان جوان که شلوار زرد و پیراهن آبی می‌پوشیدند و با هفت تیر خود را می‌کشتند، افزایش پیدا کرد. در همان زمان پژوهشگران متوجه این رابطه شدند که انتشار اخبار خودکشی در میزان خودکشی تأثیر دارد که به نوعی رابطه رسانه و خودکشی عنوان می‌شود. در ایران نیز مثال هایی وجود دارد که از جمله آن انتشار کتابی از یکی از نویسندگان کشور بود که منجر به افزایش اقدام به خودکشی در جوانان علاقه‌مند به این نویسنده شد.

انتشار خبرهای تکان دهنده خودکشی در چند ماه گذشته بهانه‌ای شد که در نشست بررسی میان رشته‌ای خودکشی و انعکاس رسانه‌ای آن، دکتر احمد جلیلی رئیس انجمن روانپزشکان ایران، دکتر شیرین احمدنیا مدیر کل پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی و زهرا اجاق عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی علل خودکشی را به لحاظ روانشناختی و جامعه شناختی بررسی کنند. آنها در این نشست درباره نحوه انعکاس اخبار مربوط به خودکشی در رسانه‌های رسمی و چالش‌های پیش روی انعکاس این اخبار از طریق شبکه‌های مجازی بحث و بررسی کردند.

خودکشی فریادی برای کمک است
دکتر احمد جلیلی با طرح این پرسش که علت خودکشی چیست؟ گفت: برخی منابع می‌گویند، تا ۹۰ درصد علل خودکشی بیماری‌های روانی است و برخی منابع هم ۴۰ تا ۴۵ درصد علل خودکشی را اختلالات روانی عنوان می‌کنند. ۵۵ درصد خودکشی‌ها نیز علل جامعه شناختی و اقتصادی دارد.

به گفته وی، حتی اگر نپذیریم علل خودکشی تا ۹۰-۸۰ درصد مربوط به بیماری‌های روانی است مسأله قابل توجیه است چون وقتی از بیماری روانی صحبت می‌کنیم این‌گونه نیست که بتوان فاکتورها را از هم جدا کرد. فاکتورهای زیادی در رابطه با خودکشی درهم تنیده‌اند و آن را بسیار پیچیده کرده‌اند به عبارتی عوامل متعددی دست به دست هم می‌دهند تا خودکشی صورت بگیرد.
دکتر جلیلی با بیان اینکه جامعه نابسامان یکی از عوامل مرتبط با افزایش خودکشی است گفت: جامعه‌ای که در آن افراد با هم ارتباط منطقی ندارند و ارتباط مردم با حاکمیت یا برعکس ارتباط منطقی نیست در چنین جامعه‌ای بیماری روانی بیشتر دیده می‌شود. شایع ترین بیماری روانـــی، افسردگی است و شایع ترین خودکشی‌ها به‌خاطر افسردگی رخ می‌دهد. البته این بدان معنا نیست که نقش مسائل اجتماعی در علل خودکشی دیده نشده است.

وی با تأکید بر اینکه خودکشی مسأله‌ای قابل پیش‌گیری است درباره انتشار اخبار خودکشی در رسانه‌ها عنوان کرد: انتشار خبر خودکشی ضوابط خاصی دارد؛ اما آیا آموزش هایی برای مردم و خانواده‌ها وجود دارند که ببینند چه کسی در معرض خودکشی است و چه کسی نیست؟

رئیس انجمن روانپزشکان پاسخ می‌دهد: بعید است بتوان خودکشی را به صفر رساند با این حال زمانی که در ایران خودسوزی خانم‌ها زیاد بود، اداره سلامت وزارت بهداشت با دانشگاه کرمان اقداماتی را انجام داد که باعث شد این تعداد به حداقل برسد بنابراین خودکشی مسأله قابل پیشگیری است و باید به افراد آگاهی بدهیم که به حال خود رها نشوند.

خودکشی فریادی برای کمک است چه تصادفی باشد و چه نمایشی. متأسفانه گاهی خودکشی نمایشی هم «آمد نیامد» دارد.

مدیر کل پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی نیز با بیان اینکه خودکشی به مسائل جامعه شناسی و علم روان مرتبط است، گفت: برخی واقعیت‌ها در ایران امروز وجود دارد.ما بیشتر صحبت از روند خودکشی می‌کنیم اما آنچه ملموس است روند افزایش آسیب‌های اجتماعی بوده و خودکشی را در زمره آسیب‌های اجتماعی قرار می‌دهند.

شیرین احمدنیا با بیان اینکه تعداد و نسبت جنسی خودکشی در برخی استان‌ها متفاوت است، ادامه بحث را به پوشش خبری رسانه‌ها در رابطه با انعکاس اخبار خودکشی معطوف کرد و گفت: اگر خودکشی را به عنوان یک نشانه معلول نگاه کنیم یعنی نوعی نشانه که از نابسامانی در حیطه سلامت اجتماعی حکایت دارد بنابراین فی النفسه به خودکشی نگاه کردن راه به جایی نمی‌برد به این معنا که سلامت اجتماعی با مفهوم سرمایه اجتماعی همپوشانی دارد.

وی تأکید کرد: سرمایه اجتماعی در شرایطی محقق می‌شود که اعتماد بین افراد و نهادها را شاهد باشیم. اگر ببینیم در جامعه انگیزه قوی برای مشارکت و کار جمعی وجود دارد از سلامت اجتماعی و اتخاذ هویت جمعی حکایت می‌کند.

احمدنیا با بیان اینکه این نشانه‌ها را چه کسانی باید درک و در ارتباط با آن عمل کنند، گفت: پژوهشگران باید نشانه‌ها را دریابند و تجزیه و تحلیل کنند، مسئولان بر اساس نتایج تحقیقات علمی برنامه ریزی کنند و مداخلات را ترتیب دهند و رسانه‌ها باید انعکاس دهند اما این انعکاس باید کنترل شده و با لحاظ کردن ملاحظات کارشناسی برای پیشگیری از تبعات منفی پوشش خبری همراه باشد.

مدیر کل پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی با بیان اینکه همه نهادهای متولی آسیب‌های اجتماعی مسئول ریشه‌یابی و مقابله با عوامل منتهی به خودکشی هستند عنوان کرد: رسانه‌ها بایستی شریک مناسبی در راه رسیدن به این اهداف جمعی باشند چرا که پیام‌های نهان بویژه در کسانی که در ملأعام خودکشی می‌کنند موج ایجاد می‌کند ما با این‌گونه پیام رسان‌ها آشنا هستیم. به عنوان مثال پژوهش‌ها نشان می‌دهد خودسوزی به‌خاطر انتخاب نوع خاصی از خودکشی که خشونت معطوف به خود به جای دیگری است حاوی پیام برای مخاطب خاص است که آن مخاطب خاص پیام را می‌گیرد البته این پیام و مخاطب محلی است.

وی در ادامه با اشاره به اینکه خودکشی می‌تواند در نتیجه ناکامی در دستیابی به ایده آل‌های اجتمــــاعی و برخورداری از حمایت‌های اجتماعی و همچنین از احساس محرومیت نسبی ناشی شود تأکید کرد که مشکل گردش آزاد اطلاعات نیست بلکه مسئولان باید نظارت‌های خود را در انعکاس اخبار خودکشی افزایش دهند. به اعتقاد او، رسانه‌ها را می‌توان هدایت کرد که چگونه اعمال نظر کنند به این معنا که اخبار را به دور از حاشیه‌های اساسی و بزرگنمایی انعکاس دهند و در عین حال اخبار توأم با نقطه نظرات کارشناسی باشد و ابعاد اختلالات روانی را مورد تأکید قرار دهند.

احمدنیا همچنین از تدوین برنامه راهبردی جدید دفتر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی برای نحوه انعکاس اخبار در فضای مجازی خبر داد.

رسانه‌ها اخبار مربوط به خودکشی را چگونه پوشش دهند؟
«زهرا اجاق» عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در ادامه به تبلیغ مدل‌های خودکشی از سوی رسانه‌ها اشاره کرد و گفت: رسانه‌ها با پررنگ جلوه دادن اخبار خودکشی رفتار، شیوه و منش خودکشی را منتقل می‌کنند در حالیکه چون خودکشی حاوی پیام است در ارتباط با نحوه پوشش خبری آن و بحث کدهای اخلاقی روی آن تأکید زیادی شده است به این معنا که اخبار خودکشی را مهیج نکنید و پایان مهیجی برای آن ایجاد نکنید بویژه آنکه سعی کنید خودکشی را تیتر نکنید و در صفحه اول روزنامه‌ها نیاورید.

وی در ادامه افزود: بین میزان احساساتی که روزنامه نگاران در بیان و گزارش پدیده خودکشی به کار می‌برند با میزان خودکشی رابطه مستقیم وجود دارد اما هر کسی از این اخبار متاثر نمی‌شود.
وی با بیان اینکه عمدتاً گروه‌های آسیب پذیر تحت تأثیر این اخبار قرار می‌گیرند گفت: آنچه پژوهش‌ها نشان می‌دهد هر نوع مخاطبی ممکن است خبر را ببیند بنابراین باید سعی کنید با متد روزنامه نگاری به خبر یعنی برای اینکه مخاطب آسیب‌پذیر را تهییج نکنید باید چگونگی استفاده از واژه‌ها را بدانید.